Sapieha Jan Kazimierz h. Lis (zm. 1730), starosta bobrujski, hetman w. lit. z nominacji króla Stanisława Leszczyńskiego. Był najstarszym synem koniuszego lit. Franciszka Stefana (zob.) i Anny z Lubomirskich, bratem podskarbiego nadwornego lit. Józefa Franciszka (zob.) i kuchmistrza lit. Jerzego Felicjana (zob.). Jego ojcem chrzestnym był Jan Sobieski.
Uczył się S. w kolegium jezuickim, najpierw zapewne w Warszawie (1685), a następnie w Brunsberdze (Braniewie), które ukończył w maju 1692. Był już wówczas star. bobrujskim. Latem t. r. wysłany został przez swego opiekuna, przyszłego ojczyma, kanclerza lit. Dominika Mikołaja Radziwiłła (zob.) w podróż zagraniczną. Przez 5 lat uczył się i zwiedzał Holandię, Anglię, Francję; do kraju wrócił w r. 1697 i na elekcję t.r. posłował z woj. brzeskiego lit. Wczesną wiosną 1698 otrzymał rotmistrzostwo chorągwi pancernej w armii lit. po Leonardzie Pocieju. W wojnie między Sapiehami a szlachtą lit. nie uczestniczył i dlatego nie objęły go postanowienia uchwały olkienickiej z 24 (?) XI 1700 odsądzającej Sapiehów od dóbr i urzędów. Musiał jednak w ciągu dwóch tygodni złożyć przysięgę, że nie będzie wspierał krewnych. W r. 1702 na czele dwóch chorągwi (wołoskiej i rajtarskiej) zaciągnął się do armii kor. W poł. października t. r. powrócił jednak do Wielkopolski, gdzie od r. 1699 miał rozległe dobra wniesione przez żonę Ludwikę z Opalińskich.
Być może pod wpływem krewnych S. porzucił obóz augustowski; w listopadzie t. r. przebywał we Wrocławiu. Stąd przekazywał Karolowi XII (nieprawdziwe) wiadomości o terrorze regalistów w Wielkopolsce i proszwedzkich nastrojach szlachty. Prowadził następnie antykrólewską agitację stając się jednym z inicjatorów konfederacji wielkopolskiej w r. 1703. Najpierw na sejmiku w Środzie 31 V t. r. przyczynił się do rozbicia obrad przez stronników Sasa, a na nowym sejmiku 11 VI obecność oddziałów wołoskich S-y sprawiła, że szlachta uchwaliła instrukcję o zdecydowanie antykrólewskim charakterze. Po zawiązaniu konfederacji (9 VII t. r.) w Środzie został S. 13 VIII t. r. obrany na jednego z jej rotmistrzów i konsyliarzy. W styczniu 1704 zjechał do Warszawy na walną radę konfederatów. Nalegał, aby marszałek konfederacji Piotr Bronisz ogłosił detronizację Augusta II i proklamował bezkrólewie. Wraz z województwem kaliskim podpisał S. akt konfederacji warszawskiej. W marcu t. r. towarzyszył Stanisławowi Leszczyńskiemu w spotkaniu w Heilsbergu (Lidzbark Warmiński) z Karolem XII poświęconym m. in. rozmowom w sprawie przyszłej elekcji. W sierpniu t. r. razem z resztą stronników szwedzkich uszedł z Warszawy przed nadciągającą armią Augusta II i dotarł do armii lit. stojącej na Żmudzi pod wodzą Krzysztofa Zawiszy. Dowodząc podjazdem tej armii w drodze ku Kurlandii, nie uczestniczył w bitwie pod Szkudami (1 XI t. r.), w której Zawisza uległ Michałowi Wiśniowieckiemu (wg zachowanego planu tej bitwy S. miał brać w niej udział na prawym skrzydle). Na wieść o klęsce uszedł do Warmii, a stąd do Warszawy. W drodze połączył swe oddziały z korpusem brata stryjecznego Jerzego Stanisława Sapiehy (zob.); 25 XI pod Pułtuskiem Sapiehowie rozbili oddział wojsk kor. wiernych Augustowi. We wrześniu 1705 sprowadził z Torunia do Warszawy arcybpa lwowskiego Konstantego Zielińskiego dla koronacji Stanisława Leszczyńskiego.
W końcu 1705 r. wraz z Józefem Potockim, woj. kijowskim, został S. skierowany na czele kilkutysięcznego korpusu pod Toruń z zadaniem rozbicia dywizji Stanisława Chomentowskiego, lecz zdołał jedynie zmusić ją do wycofania się nad granicę śląską. W styczniu 1706 ruszył z Warszawy w awangardzie sił Karola XII w jego ofensywie na Litwę. Pod Tykocinem zniósł oddział rosyjski gen. K. E. Rennego, a 12 II t. r. pod Olitą rozbił dywizję Kazimierza Sienickiego. W czerwcu t. r. bezskutecznie ubiegał się o woj. sieradzkie. Przebywał wówczas przy armii gen. J. A. Mijerfelta w woj. brzeskim lit. Karol XII wyruszając w sierpniu t. r. do Saksonii pozostawił w Polsce S-ę wraz z gen. A. A. Mardefeldem i J. Potockim. Zapewne w początku września otrzymał S. urząd starosty generalnego Wielkopolski odebrany Maciejowi Radomickiemu, zwolennikowi Augusta II. Na radzie wojennej 18 X t. r. w Błaszkach opowiedział się za aktywnymi działaniami przeciw nadciągającym do Wielkopolski siłom sasko-rosyjsko-polskim. W bitwie pod Kaliszem 29 X 1706 dowodził wespół z Michałem Potockim, pisarzem polnym kor., lewym skrzydłem, które uszło z pola walki po starciu z siłami Stanisława Mateusza Rzewuskiego. W lipcu 1707 przybył do obozu szwedzkiego w Leissnig pod Lipskiem. Podobno już wówczas Stanisław Leszczyński obiecał S-że buławę lit., nie precyzując w obietnicy, iż ma to być buława polna. Latem t. r. S. ciężko chorował, jesienią znowu towarzyszył jednak opuszczającemu Saksonię Karolowi XII. Na przełomie r. 1707 i 1708 był w Prusach Książęcych u stryja Kazimierza Jana (zob.), u którego spędził święta Bożego Narodzenia, a na początku stycznia 1708 udał się wraz z nim do Torunia, skąd towarzyszył Karolowi XII i Stanisławowi Leszczyńskiemu do Grodna. W zreorganizowanej armii lit. w marcu 1708 miał chorągiew pancerną. Wg planu uzgodnionego w Radoszkowiczach wiosną t. r. wraz z J. Potockim i szwedzkim gen. E. D. Krassowem miał S. wtargnąć na Ukrainę i wesprzeć tam marsz głównych sił szwedzkich idących na Moskwę.
Dn. 14 V 1708 otrzymał S. z cesji stryja Kazimierza Jana buławę w. lit. Doszło do tego po długich pertraktacjach i sporach, które ostatecznie rozstrzygnął Karol XII, wysoko ceniący zdolności militarne S-y. Spowodowało to konflikt ze Stanisławem Leszczyńskim, który starając się o przeciwwagę dla wpływów sapieżyńskich popierał Wiśniowieckich; tymczasem jego kandydat do urzędu hetmana w. lit. Michał Wiśniowiecki dostał tylko buławę polną. Obaj nowi hetmani lit., mimo złożonej królowi obietnicy, nie zamierzali współpracować i z trudem tylko udało się Leszczyńskiemu formalnie ich pogodzić. Na domiar Leszczyński próbował zmusić S-ę do oddania urzędu starosty generalnego Wielkopolski, a obiecane mu ogromne dobra odebrane przeciwnikowi Leszczyńskiego, hetmanowi w. kor. Adamowi Mikołajowi Sieniawskiemu, Szkłów i Myszę – ostatecznie przekazał Stanisławowi Poniatowskiemu. Zdaje się, iż w czerwcu 1708 oddał S. jednak generalstwo Radomickiemu. Po odprawieniu 15 VII 1708 popisu generalnego armii lit. resztę t. r. spędził S. w okolicach Brześcia Lit. reorganizując armię, tworząc nowe jednostki i szkoląc je wg nowoczesnych zasad. Nawet jego wrogowie skarżąc się, iż zdziera z ludzi ostatni grosz i bezlitośnie gnębi przeciwników, uznawali jego ogromną dbałość o żołnierzy i wielkie w zamian ich oddanie hetmanowi. Polityka S-y w tym czasie nie jest jasna. Próby Stanisława Leszczyńskiego, aby wykorzystać go do rozgrywek w Koronie, nie dały rezultatu, choć Leszczyński dawał mu nadzieję wsparcia w konflikcie z Wiśniowieckimi. Podobno S. nie chciał pogarszać swych stosunków z Sieniawskim, który porozumiewał się poufnie z S-ą, myśląc o uzyskaniu u Karola XII i Leszczyńskiego buławy w. kor.
Zapewne jesienią (30 X – 23 XI) 1708 uczestniczył S. w Tykocinie w konferencjach politycznych Leszczyńskiego mających doprowadzić do porozumienia z opozycją. Podobno stosownie do planu Leszczyńskiego S. przeszkodził Sieniawskiemu w połączeniu się z Rosjanami. Nie wspomógł jednak działań J. Potockiego, a nawet wszedł z nim w konflikt o kwatery na Wołyniu. Po klęsce zaś Szwedów pod Leśną (9 X t. r.) S. nie zamierzał wdawać się w nieprzemyślane działania wojenne i zatrzymał swe siły na Litwie wzdłuż Prypeci od Mozyra przez Pińsk, Brześć aż do Nurca, by blokować Rosjan. Uważał, że marsz na Ukrainę na pomoc Karolowi XII ma sens jedynie po uspokojeniu nastrojów wewnątrz kraju, a więc po porozumieniu się z konfederatami sandomierskimi. Utrzymywał stałe stosunki z Sieniawskim, który już na początku 1709 r. namawiał go do przejścia na stronę Sasa, gwarantując, że otrzyma w zamian za wielką przynajmniej buławę polną lit. Leszczyński podejrzewał S-ę o zdradę, tym bardziej, że hetman w. lit. nie wsparł jego działania przeciw rosyjskiemu gen. H. Goltzowi w lutym t. r. Być może sprawę dalszych poczynań uzgodnili Sapiehowie w marcu t. r. na zjazdach rodzinnych w Rohotnej i Kossowie. Dopiero po nich bowiem zgodził się S. wesprzeć swymi ludźmi ofensywę polsko-szwedzką na Ukrainie i udał się do obozu swego wojska w Łokaczach na Wołyniu. Był jednak przeciwny atakowaniu Sieniawskiego. Leszczyński starał się za pośrednictwem podkanclerzego lit. Stanisława Antoniego Szczuki skłonić S-ę do energicznych działań i pogodzić z Wiśniowieckimi. Do działań skłoniła S-ę ostatecznie szansa rozbicia sił Grzegorza A. Ogińskiego, o których zbliżaniu się otrzymał informacje od Sieniawskiego. Dn. 7 IV na czele 50 chorągwi jazdy oraz 500 dragonów i rajtarów ruszył więc z Łokacz na Ogińskiego, wspieranego przez rosyjski korpus gen. Inflanta, i 12 IV zadał mu klęskę pod Lachowcami. Nie kontynuował jednak natarcia, lecz wycofał się pod Beresteczko, gdzie oczekiwał na dalszy rozwój wypadków. Dn. 7 V wyjechał stamtąd do Wysocka, gdzie 9 i 10 V konferował z Leszczyńskim w sprawach dalszych posunięć militarnych i dyplomatycznych. Dn. 21 V na czele ok. 3 tys. jazdy (43 chorągwie) ruszył na korpus rosyjski gen. H. Goltza. Dopadł go 24 V pod Nakwaszą (Podkamieniem), ale mimo początkowego sukcesu i rozbicia jazdy nieprzyjacielskiej, pod naporem piechoty gen. H. Golicyna zmuszony był wycofać się pod Brześć. To niepowodzenie zburzyło plany Leszczyńskiego i zmusiło go do rezygnacji z dalszej ofensywy. Mimo to król na początku czerwca t. r. nagrodził S-ę star. ujskim.
Podobno, gdy po klęsce Karola XII pod Połtawą Leszczyński wezwał S-ę do siebie pod Opatowiec, hetman w odpowiedzi proponował, aby raczej Leszczyński przybył do wojska lit. Ok. 25 VII otrzymał S. nominację na woj. podlaskie, co miało skłonić go do pogodzenia się z królem. Podobno też obiecał Stanisławowi Leszczyńskiemu złączyć się z jego wojskiem pod Płockiem, co dawało jeszcze szanse stawienia czoła Augustowi II, ale ostatecznie w końcu sierpnia wstrzymał się od działań militarnych. Już bowiem 10 VIII 1709 zwrócił się S. do feldmarszałka B. P. Szeremietiewa z zamiarem przejścia na stronę cara, prosił o amnestię i powstrzymanie ofensywy. We wrześniu t. r. gen.-mjr J. W. Połoński zażądał od S-y przejścia na stronę Augusta II w ciągu dwu tygodni. Mając trudności z pokonaniem wojska S-y, car rzeczywiście udzielił mu 28 IX t. r. amnestii. S. polecił swemu bratu Józefowi Franciszkowi powstrzymać się od walki z Rosjanami. Ponadto Piotr I pod wpływem Sieniawskich zgodził się zachować S-ę przy buławie lit. Podobne obietnice otrzymał S. od swego szwagra Jakuba Henryka Flemminga (zob.) w imieniu Augusta II. S. spotkał się z carem i Augustem II w Toruniu (lub Kwidzyniu), w czasie podróży Wisłą do Świecia pogodził się podobno z Ludwikiem Pociejem. Dn. 25 X t. r. S. otrzymał od Augusta II amnestię, ale jednocześnie musiał złożyć buławę i oddać wojsko pod komendę L. Pocieja. Urzędu hetmańskiego pozbawił go też za zdradę Stanisław Leszczyński. Odtąd odzyskanie buławy stało się dla S-y na długie lata celem wszelkich działań politycznych.
Już w końcu 1709 r. wspólnie z Kryszpinami rozpoczął S. agitację przeciw Augustowi II. W r. 1711 przebywał głównie w Prusach Książęcych i pozostając w stałym kontakcie z emigracją benderską zjednywał sobie oficerów armii lit., a zarazem buntował ich przeciw królowi i Pociejowi. W końcu t. r. ruszył wreszcie z 2 tys. ludzi skrycie na południe, by na polecenie Karola XII stanąć 6 I na granicy tureckiej. Zadania tego jednak nie wykonał, ponieważ pod naciskiem sił Pocieja i żądań Sieniawskiego rozpuścił te zaciągi. Na początku 1712 r., na wieść o zamiarze Karola XII rozpoczęcia wojny z Rosją i Augustem II przy pomocy Turcji, zaczął ponownie gromadzić wojsko i zapowiedział zwołanie pospolitego ruszenia. Jego próba połączenia się na Podolu z korpusem star. rawskiego Jana Grudzińskiego, który w marcu wkroczył z Turcji do Rzpltej, została jednak udaremniona przez wojska rosyjskie. Ruszył więc na Litwę, skąd jednak, nie znalazłszy tu silniejszego poparcia, został w końcu lipca wyparty przez L. Pocieja na Mazowsze w okolice Ostrołęki i Chorzeli. Oczekując nadciągnięcia z Pomorza posiłków szwedzkich, z którymi zamierzał połączyć się w Prusach, wezwał też do siebie Grudzińskiego. Wojska szwedzkie jednak nie przybyły, Pociej wyparł S-ę na Żuławy, a garnizon Elbląga zmusił go do wymarszu w górę Wisły. Pod Grudziądzem wojska Michała Kociełła i Zygmunta Rybińskiego rozbiły jego straż tylną. Z resztą oddziałów przeszedł Wisłę i podzielił je na dwie grupy; z jedną z nich ścigany przez wojska kor. i lit. skierował się na południe ku Częstochowie. Poniósłszy porażki w potyczkach pod Błoniami, Żarkami, Ogrodzieńcem i Lanckoroną musiał uciekać na Śląsk, a następnie wraz z Grudzińskim udał się incognito przez Wiedeń do naddniestrzańskiej twierdzy tureckiej Benderu. Nie był jednak mile widziany przez przebywających tam Karola XII i polskich zwolenników Leszczyńskiego. Król Szwecji nie chciał poprzeć S-y w sporach z Wiśniowieckim o buławę lit. (S. dalej używał tytułu hetmana w. lit.). Robiono mu najwyżej nadzieję na podskarbstwo lit. Wdał się więc w tajemne kontakty z Augustem II, który obiecywał mu tę buławę, a 8 II 1713 dał amnestię (potwierdzoną 26 III t. r. podczas obrad sejmu), kaptował dla Sasa stronników oraz pertraktował z chanem tatarskim Dewletem Gerejem; intryga miała na celu wydanie króla szwedzkiego Sieniawskiemu w czasie planowanego przejazdu Karola XII przez Rzpltą na Pomorze. W wyniku nagłego zwrotu w polityce tureckiej Karol XII został czasowo aresztowany, rozbiciu uległa też emigracja polska w Benderze. Po zmianie postawy Turcji w czerwcu 1713 S., skompromitowany współpracą z Sieniawskim, zmuszony był uciekać z Benderu do Kamieńca Podolskiego. Schwytany w drodze i uwięziony, uwolniony został wkrótce przez chana, od kwietnia t. r. prowadził z Kamieńca agitację wśród emigracji benderskiej na rzecz Augusta II.
Poselstwo tureckie podczas audiencji u Augusta II w Warszawie w październiku 1713 poparło kandydaturę S-y do buławy. Zabiegom S-y przeciwdziałał energicznie L. Pociej, który już 15 V t. r. zawarł w Wilnie sojusz antysapieżyński i gotów był raczej oddać buławę Wiśniowieckiemu niż S-że. W r. 1714 S. namawiał Augusta II do wojny z Moskwą w sojuszu ze Szwecją i Turcją, działania te miały skłonić Piotra I do zwrotu Rzpltej Inflant. W r. 1715 August II, chcąc szachować cara wspierającego opozycję wewnętrzną w Rzpltej, wysunął projekt wspólnego z Turcją ataku na Rosję, a dowódcą armii zamierzał uczynić S-ę. Po planowanym usunięciu z urzędu Pocieja i nadaniu buławy wielkiej lit. Stanisławowi Denhoffowi, zamierzał dać S-że hetmaństwo polne. Rzecz pozostała w sferze projektów, S. nie widząc więc dla siebie perspektyw wiosną 1716 pogodził się z Pociejem.
Po zawiązaniu konfederacji tarnogrodzkiej S. udał się na Litwę i starał się wykorzystać sytuację w celu uzyskania buławy lit., nie angażował się jednak w ruch konfederacki. Jego zamiary wzbudziły zaniepokojenie zarówno L. Pocieja, jak i konfederatów. Podobno marszałek konfederacji tarnogrodzkiej Stanisław Ledóchowski polecił na wszelki wypadek S-ę aresztować (lipiec 1716). Pozwano go też przed sąd konfederacki pod zarzutem buntowania wojska przeciw królowi i tworzenia fakcji w obozie konfederackim. S. obwinił z kolei Ledóchowskiego o dyktatorskie zapędy i dowodził, iż może go sądzić tylko sąd sejmowy lub Trybunał. W 2. poł. sierpnia przybył jednak pod Krasnystaw do konfederatów i złożył przysięgę na konfederację. Marszałek konfederacji lit. Krzysztof Sulistrowski zobowiązał się we wrześniu t. r. wobec stronnictwa sapieżyńskiego, że będzie zabiegał o mianowanie S-y hetmanem. Swe poparcie po raz kolejny deklarował też dwór, lecz hetmanem pozostał Pociej dzięki protekcji cara. Zwolennicy S-y popierali projekt «opisania» (ograniczenie uprawnień) buławy, licząc na opór Pocieja, w wyniku czego król mógłby odsunąć go od urzędu. Dn. 1 II 1720 zjawił się S. w Warszawie na obradującym tam sejmie. Niezadowolony z dworu, który wg niego nie postępował z Sapiehami uczciwie, w poł. kwietnia t. r. zwrócił podobno Augustowi II otrzymany od niego Order Orła Białego i po wysłaniu syna Piotra na dwór do Petersburga, całkowicie wycofał się z życia publicznego. Wiadomo, iż w r. 1723 poważnie chorował na płuca.
W marcu 1726 wziął S. udział w odbywających się w Petersburgu zaręczynach swego syna Piotra z Marią, córką A. Mienszykowa, który liczył na poparcie S-y w swych sprawach prywatnych (majątkowych) w Rzpltej oraz w uzyskaniu tronu kurlandzkiego. Dn. 22 III t. r. został S. mianowany feldmarszałkiem rosyjskim, a 1 IV t. r. kawalerem Orderu Św. Andrzeja Pierwozwannego. W Petersburgu dał do zrozumienia ambasadorowi francuskiemu J. de Campredon, że sprzyja całkowicie Stanisławowi Leszczyńskiemu i będzie się przeciwstawiał sojuszowi Rosji z Austrią. Przedłożył carowej Katarzynie I memoriał, w którym oskarżył Augusta II o działania przeciwne prawom Rzpltej, poinformował o planach sukcesyjnych Wettynów, zalecał sojusz z Francją i poparcie Leszczyńskiego. Podróż S-y i jego pobyt w Petersburgu, uroczystości i uczty, w których uczestniczył, opisane zostały w „Diariuszu drogi z Wilna do Petersburga […] JW Sapiehi star. bobrujskiego” (1726), sporządzonym zapewne przez jego kapelana dominikanina Sankowicza. W kwietniu t. r. wrócił S. na Litwę, aby werbować tu Mienszykowowi stronników i urabiać grunt do objęcia przez niego tronu kurlandzkiego. Latem t. r. bezskutecznie starał się o funkcję poselską. Do Petersburga przybył ponownie w marcu 1727. Umocniła się wówczas jego pozycja na dworze. Przewidywany był na dowódcę posiłkowego korpusu rosyjskiego mającego wesprzeć Austrię w Niemczech (Hanower), przeciwstawiła się jednak temu generalicja rosyjska. Zerwanie zaręczyn syna S-y Piotra z Mienszykowówną i projekt jego małżeństwa z Zofią Skawrońską, bratanicą carowej, przyniósł wiele spekulacji na temat przyszłej świetności Sapiehów (ojciec miałby objąć tron polski, a syn – kurlandzki). Należeli oni do najbliższego otoczenia carowej; z okazji jej urodzin S. dostał od niej portret wysadzany brylantami, był obecny przy jej śmierci. Zmiana na tronie carskim nie wpłynęła na zmianę pozycji Sapiehów; S., który brał udział w naradach rodziny cesarskiej, Rady Najwyższej, Synodu i Senatu oraz w uroczystościach koronacyjnych Piotra II, zyskał zaufanie i sympatię nowego cara. Stosunki S-y z Mienszykowem ochłodły jeszcze bardziej, a S. związał się politycznie z partią «narodową» przeciwko «Niemcom». Po odsuniętym od władzy i zesłanym Mienszykowie otrzymał S. w listopadzie 1727 od Piotra II dowództwo nad okręgiem wojskowym oraz stanowisko generała gubernatora Petersburga i Ingrii. Późną wiosną 1728 zjechał S. na Litwę i podjął akcję na sejmikach przedsejmowych w celu zapewnienia wpływów członkom swej rodziny, m. in. myślał o mandacie poselskim dla brata stryjecznego Antoniego Kazimierza i przeforsowaniu potem jego wyboru na marszałka sejmu. Nie udało się jednakże Sapiehom przeprowadzić tych zamiarów.
Latem 1728, gdy w otoczeniu Stanisława Leszczyńskiego w Chambord po raz kolejny snuto plany objęcia przezeń tronu polskiego, przewidywano powierzyć S-że zadanie zorganizowania buntu wojska lit. przeciw hetmanom. Jesienią 1728 stracił S. swe wpływy w Petersburgu i został usunięty z Rosji, formalnie z zadaniem czuwania nad wydarzeniami związanymi z aktualną wobec choroby Augusta II sukcesją tronu w Polsce. Wiedząc jednak, że S. sprzyjał Leszczyńskiemu, przydano mu jako adiutanta Krzysztofa von Lievena, który miał kontrolować jego poczynania. Nie zdołał on jednak zapobiec działalności S-y na rzecz Leszczyńskiego. Nie powiódł się też planowany w Moskwie zamysł ściągnięcia S-y do Rosji, by wysłać go do armii na pogranicze irańskie. Na sejmie grodzieńskim w r. 1729 wraz z przywódcami obozu prostanisławowskiego i stronnikami Rosji Krzysztofem Urbanowiczem i Bogusławem Gosiewskim nawiązał S. kontakt z ambasadorem Francji A. Montim. Namawiali go do podjęcia przez Francję rokowań z Rosją w sprawie Leszczyńskiego, obiecując swoją pomoc w tym przedsięwzięciu. Przedstawili też radykalny plan działań antykrólewskich; zrywanie wszystkich sejmów miałoby sprowokować Augusta II do wprowadzenia wojsk saskich, a to z kolei dałoby okazję opozycji do zawiązania konfederacji wojskowej i detronizacji króla. Domagali się także od Francji zawarcia sojuszu ze Szwecją, aby z jej pomocą rozprawić się z Sasami. S. nawiązał nadto kontakt z kanclerzem rosyjskim A. Ostermannem, aby zjednać go dla kandydatury Leszczyńskiego i przekonać o powszechnym dla niej poparciu szlachty. Po zerwanym sejmie, w czasie prowadzonych we wrześniu w Grodnie przez Sapiehów pertraktacji z delegatami Augusta II w sprawie warunków objęcia dóbr neuburskich, S. zdecydowanie sprzeciwił się cesjom finansowym na rzecz króla. W grudniu 1729 był S. w Warszawie i przyrzekł Montiemu zerwać najbliższy sejm, zawiadomił go zarazem o wysłaniu posłańca do Ostermanna. Stosunki S-y z Ostermannem, znanym austrofilem, zaniepokoiły Wersal. Zarzucano opozycji lit. zbytnią samodzielność, otwartość działań i naiwność polityczną. Na przesłany Ostermannowi memoriał S. nie doczekał się odpowiedzi.
W r. 1698 matka, do czasu podziału dóbr między synami, dała S-że majętność Kossów (woj. nowogródzkie), którą natychmiast zastawił. W t. r. dostał królewszczyznę Dychowicze (woj. nowogródzkie). Prawdziwą fortunę wniosła mu żona Ludwika, ostatnia sukcesorka Opalińskich. Były to dobra Koźmin, Rawicz, Wieleń i Radlin w Wielkopolsce. W wyniku działu dóbr przeprowadzonego po śmierci matki 3 II 1702 przypadły mu Kossów (miasto i 18 wsi) po ojcu, a Klepień (woj. sandomierskie) i Czaple (ziemia przemyska) po matce oraz 1/4 pałacu na Wielopolu w Warszawie. Nie wiadomo na jakiej zasadzie trzymał star. zdzitowskie, które po jego zdradzie August II nadał 17 VII 1704 Aleksandrowi Kampowskiemu (starostwo to wróciło do niego 31 X 1709 z nadania Augusta II po cesji dokonanej 21 XI 1708 przez jego stryjecznego brata Jerzego Stanisława, zob.). Wraz z generalstwem wielkopolskim otrzymał od Leszczyńskiego star. szakinowskie (na Żmudzi), a 27 IX 1706 tzw. ruskie wsie w pow. bieckim. Dostał też od niego star. kąkolewnickie (woj. lubelskie), które 15 V 1708 scedował Stanisławowi A. Szczuce w zamian za opieczętowanie mu przywileju na hetmaństwo lit. August II oprócz potwierdzenia star. zdzitowskiego nadał mu w r. 1709 ekonomię słonimską oraz star. sokołowskie (woj. nowogródzkie). S. zmarł na suchoty w Rawiczu 22 II 1730 bez testamentu, pozostawiając spadkobiercom ogromne długi. Pochowany został w Radlinie 22 III t. r.
Z małżeństwa z Ludwiką Marią z Opalińskich (ur. 14 VIII 1684 – zm. przy porodzie 9 I 1719 w Koźminie), córką woj. łęczyckiego Piotra (zob.), miał S. synów: Piotra (zob.), Pawła (13 IX 1714 – 7 II 1737), star. sokołowskiego, Franciszka Antoniego (zm. 1731), opata cystersów w Koprzywnicy, Kazimierza Antoniego (13 I 1704 – 9 IV 1705), Michała Antoniego (ur. 1716 – zm. młodo), i być może Andrzeja Franciszka (ur. w końcu 1702?) oraz córki: nieznaną z imienia, ur. w sierpniu 1707 i zapewne wkrótce zmarłą, i Katarzynę Agnieszkę (zob. Sapieżyna Katarzyna).
Popularną, zbeletryzowaną, ale opartą na rosyjskim materiale źródłowym książkę o S-że napisał S. F. Librowicz pt. „Zagadočnyj feldmaršal russkoj armii” (Petrograd–Moskva 1915).
Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Portret pędzla Zieglera na Ratuszu w Rawiczu; Miedzioryt J. Myliusa w Muz. Narod. w W.; – Estreicher; Bantyš-Kamienskij D., Biografii rossijskich generalissimusov i general-feldmaršalov, Pet. 1840 (podob. wg P. Iwanowa i Czesnokowa); Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 (fot. miedziorytu J. Myliusa); Sapiehowie; – Abramski A., Sądownictwo podczas konfederacji w Polsce (1672–1793), Kat. 1986 s. 86, 109; Artamonov V. A., Rossija i Reč Pospolitaja posle Poltavskoj pobedy (1709–1714), Moskva 1990; Bonnesen S., Jan Sapieha. Ett bidrag till historien om kolaboliken i Bender, „Karolinska Förbundets Arsbok” 1954 s. 127–87; Feldman J., Polska a sprawa wschodnia 1709–1714, Kr. 1926; tenże, Polska w dobie wielkiej wojny północnej 1704–1709, Kr. 1925; Gierowski J., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wr. 1953; tenże, „Opisanie” urzędów centralnych przez konfederatów tarnogrodzkich, w: O naprawę Rzeczypospolitej, W. 1965 s. 197, 201; tenże, Traktat przyjaźni Polski z Francją w 1714 r., W. 1965; tenże, W cieniu Ligi Północnej, W. 1971; Grauers S., Stosunek szwedzkich i polskich sił zbrojnych podczas wielkiej wojny północnej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XX 147, 149; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od wstąpienia Karola XII na ziemię polską aż do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (1702–1704), P. 1874 s. 346, 353, 451, 570, 575; tenże, Oblężenie miasta Poznania przez Patkula. Epizod z kampanii roku 1704, w: Opowiadania i studia historyczne, S. Nowa, P. 1884 s. 405; tenże, Wycieczka Grudzińskiego, starosty rawskiego, do Polski w r. 1712, w: Opowiadania i studia historyczne, P. 1863; Kantecki K., Karol XII w Polsce i w Turcji, w: Szkice i opowiadania, P. 1883 s. 192–3, 198, 216; tenże, Z archiwum Mniszchów, tamże, s. 352–3; Konopczyński W., Polska a Szwecja, W. 1924; Kriegseisen W., Diariusz petersburskiej podróży Jana i Piotra Sapiehów z 1726 r., W. 1993, Wiek Oświecenia IX; Łukomski S., Koźmin Wielki i Nowy, P. 1914; Okoń J., Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Wr. 1970, Studia Staropolskie, XXVI; Poraziński J., Sejm lubelski w 1703 roku i jego miejsce w konfliktach wewnętrznych na początku XVIII wieku, W. 1988; Prochaska A., Konfederacja tarnogrodzka, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 45: 1917 s. 547, 652; Rostworowski E., O polską koronę, Wr. 1958; Wimmer J., Bitwa pod Kaliszem 29 października 1706 r., w: Osiemnaście wieków Kalisza. Studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego, Kalisz 1962 III; tenże, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, W. 1956; – Akty Vil. Archeogr. Kom., IV; Materiały do historii Stanisława Leszczyńskiego…, Wyd. E. Raczyński, P. 1841 s. 28–30; Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, Kr. 1849 s. 127, 156, 158, 196; Pisma i bumagi Piotra I, Moskva 1951 VIII; Rakowski W., Pamiętniki…, Żytomierz 1860 s. 26, 42, 122; Sbornik Russ. Ist. Obščestva, L, LXIV, LXVI, LXX; Teka Podoskiego, VI 405; Załuski, Epistolae; Zawisza K., Pamiętniki wojewody mińskiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 118, 121, 124–5, 133–4, 137, 141, 142–7, 236, 237, 239, 243, 261, 263, 265–6, 269–71, 274, 275, 300–1, 325–6; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 8 nr 95, rkp. 56 k. 774, 780, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 2165, 2167, 2169, 2254, materiały nie sygnowane (niedatowany, sporządzony w Szczecinie projekt pozbawienia S-y hetmaństwa przez Leszczyńskiego), Dz. V nr 6460 (list z 27 V 1709), nr 6465, 9573 (list z 20 VI 1708), 13831 (list z 6 VII 1707), 13833, 13847 (list b.m. i d.), 14275 (list z 14 XII 1712), 15655 (list z 30 VI 1708), 15956, 17657 (list z 8 VI 1706), Arch. Roskie, Korespondencja, p. LII nr 13, 16, p. LIII nr 68, p. LV nr 20, 23 (list z 25 VIII 1707), p. LVI nr 8, p. LXI nr 100, Militaria, rkp. CLXXII 2/10; AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Krzeszowickie Potockich, rkp. 3209, 3211; B. Czart.: rkp. 197 nr 75, rkp. 198 nr 90, rkp. 199 nr 41, 49, 58, rkp. 2309, 2859 k. 33, rkp. 5940 nr 36265, 36322–36346; B. Kórn.: rkp. 400 k. 38–39; B. Narod.: rkp. 3097 k. 470; B. Ossol.: rkp. 406 k. 69, rkp. 2703; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: Fond Ossolińskich: rkp. 2085, Fond Sapiehów, z Krasiczyna, T. XIII nr 84, Teka 44/I d, nr 3588, Arch. Adama Chmary, rkp. 455/III c; Centralnyj gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: Fond 389 (Metryka Lit.), Ks. Wpisów 154, s. 108–109; Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 17 nr 3, 177, F 21 nr 1119, F 139 nr 4000; – Informacje (odpisy) dotyczące nadania tytułu książęcego z Allgemeines Verwaltungsarchiv w Wiedniu od Sławomira Górzyńskiego; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Andrzej Rachuba